Tartışmaktan ve üzerinde fikir üretmekten asla sıkılmayacağımız konuların başında aşk, tutku ve evlilik geliyor. Hepimizin hayatımızın farklı dönemlerinde, farklı durumlarında bu konularda kendince inanışları ve teorileri var. Arkadaşlar arasında enerjisi düşen ortamı hareketlendirmek için aşktan ve evlilikten konu açın ve geriye yaslanıp asla duraksamayan muhabbeti dinleyin. Ben de sizlerin ilgi ile okumanız için insanlık tarihinin başından günümüze kadar aşkın evrensel tarihi konusunu araştırıp derledim sevgili dostlar. Ancak düşünce ve duygularımızda bu kadar yer kaplayan bir olgunun geride çok az somut yazılı kanıt bırakmasına çok şaşırdım.
Aşk konusunda detaylıca araştırmalar yapan ünlü bir filozofun dediği gibi “Önemli tarih kayılarında aşk, görmezden gelinir. Savaşlardaki başarılar aşka tercih edilir. Noter belgeleri ve nüfus cetvelleri, aşkı aşk olmaktan çıkarıp değersiz kayıtlara dönüştürür. Geriye sanat ve edebiyat kalır; özel mektuplar ve günlükler, şiirler, resimler, tablolar, heykeller..” Araştırıp öğrenirken içinde yaşadığım dönemde olduğum için şanslı hissettim. Siz de okudukça göreceksiniz “aşk” hep romantik ve kutlanan bir olgu olmamış. Aşkın evrensel tarihi çok da romantik olmayan olaylarla dolu!
Tarih Öncesi (PreHistorik) Dönem
İnsan ırkının başlangıcından MÖ 10.000 yılına kadar süren bu dönemde aşkın ve tutkunun izlerini aramak arkeologlar ve sosyologlar için hiç kolay olmadı. Tarih öncesi dönem avcı-toplayıcı insanları günlük kullandıkları eşyalarda ve mağara duvarlarında “aşk” ve “tutku” kavramlarına dair pek fazla kanıt bırakmadı.
Bu dönem insanlarının aşk hayatlarına somut olarak dair bildiklerimizi şu şekilde sıralayabilirim. Tarih öncesi dönem insanı “egzogamik” ti; yani akraba evliliklerinin genetik sakıncalarını çözmüş ve o nedenle kendi soyu dışındakilerle üremeyi tercih eder durumdaydı. Aynı zamanda büyük oranda tek eşlilikten yanaydılar; bu durumun nedeni çok eş için avlanma, barınak bulma ve sayıca çok çocukla baş etmenin zorluklarından kaçınmalarıydı. Bu dönem insanında nadir de olsa erkek eş öldüğünde kadını da öldürüp eşleri birlikte gömme ritüeli vardı.
Tarih öncesi dönemi sanat dallarından olan mağara duvarı çizimleri ve heykellerde “aşk” ve tutkuyu göremesek de bu dönem insanının bu konulara bakış açısı hakkında fikir yürütebiliyoruz. Bu dönem heykellerindeki kadınların aşırı abartılı büyük ve yuvarlak hatları kadınların sadece doğurganlıkları ile öne çıktığını gösteriyor. Erkekler de mağara çizimlerinde avcı ve fiziksek olarak güçlü kimlikleri ile ortaya çıkıyor.
Bilimsel açıdan tarih öncesi dönemde “aşk” kanıtlanamamış olsa da ben o insanların birbirinin gözlerinin içine bakıp ilk oluşan basit dillerinde aşkı, tutkuyu, sevgiyi, kıskançlığı konuşup anlaştıklarını hayal etmeyi tercih ediyorum.
İlk Çağ (Antik Çağ) Dönemi
İlk çağ dönemi MÖ 500 yılına kadar sürdü. Dünyamızın farklı bölgelerinde başta Sümer, Akad, Babil, Mısır, İlk Yahudi Toplulukları, Pers, Hellen ve en iz bırakanlarından Roma İmparatorluğu olmak üzere bir çok uygarlık hüküm sürdü. Uygarlıkların gelişimi, yazı, devlet ve kanunlar ile aşkın evrensel tarihi sahnesine “resmi evlilik” kavramı çıktı.
İlk çağ döneminde aşk, evlilik ve cinsellik konularında dair günümüze kalan en fazla kaynak Roma İmparatorluğu kalıntılarına dayanıyor. Bu kalıntılardan öğrendiklerimiz ise aslında hayatta hiçbir şeyin göründüğü gibi olmadığını kanıtlar nitelikte. Şehir meydanlarını, çeşmelerini, binalarını çıplak ve estetik kadın-erkek heykelleri ile dolduran Romalılar iş aşka gelince tam bir “püriten” kesiliyorlardı.
Evlilik bir vatandaşlık göreviydi ve eşlerin birbirleri ile iyi geçinmesi (iyi geçinmenin latincesi “sin querella” tam çeviride “tartışma olmadan” diye günümüze uyarlanıyor) kanunen zorunluluktu. Evliliğin tek ve en önemli amacı devlete meşru ve birinci kalitede bireyler yetiştirmekti.
Ancak kadınların evlilik dışı ilişki yaşaması imkansızken, erkeklerin diğer kadın ve erkeklerle ilişki yaşamaları olağan karşılanırdı. Bu resmi olmayan ilişkilerden olan çocuklar “ikinci sınıf” vatandaşlardı ve devlet tarafından sevilmezlerdi. Eski Roma döneminde evli bir erkeğin kölesi olan tüm kız ve erkeklerle yasal olarak birlikte olabilirdi. Erkeklerin, Roma döneminde hayat tarzlarını oluşturmada yaşadığı ikilemi sosyologlar şöyle açıklıyor; “Kölelerden kurduğum haremimle mi kalsam? Yoksa aklı başında bir adam gibi evlensem, devlete çakı gibi vatandaşlar kazandırsam?”
İlk çağ Roma döneminde seks ise Fellini filmlerinden ve çılgın İmparator Caligula efsanelerinden bildiğimiz gibi çılgın ve sınırsız değildi. Evlilikteki püriten anlayış bu alanda da hakimdi. Evli Roma’lılar eşleri ile sadece geceleri ve lambalar kapalıyken sevişirlerdi. Namuslu insanların gündüz sevişmemeleri gerekirdi. Roma inanışına göre bu Güneş’i kirletirdi. Ayrıca kayıtlara göre erkekler arası eş cinsellik normaldi; ancak kadınlar arasında eş cinsellik kabul edilemeyecek bir suçtu.
Peki ya aşk? Edebiyat kalıntılarına göre Romalılar aşık oluyordu. Aşk konusunda şiirler, yazılar, heykeller, resimler yapıyorlardı. Ancak evlilik gibi soylu bir kurumda duygulara ve aşka yer olduğuna inanmıyorlardı. Aşkı genel kanıda “büyük tehlike” olarak görüp “şairlere özgü” diye etiketlemişlerdi.
Ortaçağ Dönemi
Biz Türklerin hesaplarına göre 1453 yılında İstanbul’un fethine kadar süren Ortaçağ dönemde dünyanın farklı bölgelerindeki en önemli olaylar şöyleydi; Feodal Avrupa devletleri, savaşlar, Bizans İmparatorluğu, İslamın yükselişi, Haçlı seferleri, Çin İmparatorluğu ve Moğollar. Ortaçağ döneminde aşka dair bildiklerimiz tamamen edebiyat ve sanattan alınmadır. Ortaçağ ile bugünkü “aşk” anlayışı arasındaki en büyük fark; o zamanlar aşk kavramının vahşi, tutkulu ve ayıp olarak algılanmasıydı. Aşka “amor” deniyor ve kötü gözle bakılıyordu. Aşk yerine “şefkat” (caritas) tercih ediliyordu. Şefkat ise aşkın iyi ve daha sevgi dolu ve sakin bir türüydü.
Sanatta nüfusun %90’ını oluşturan köylü sınıfının aşk hayatı maalesef kendisine yer bulamamış. Soylu sınıfta ise aşk ve tutku gibi duygular evlilikten ayrı düşünülürdü. Evlilik, iki tarafın zenginlikleri ve konumları dikkate alınarak belirli stratejiler çerçevesinde planlanırdı.
İlk defa 12. yüzyıldan itibaren evlilik devletten çıkarılıp kilisenin dinsel töreni ve yetkisi haline gelmeye başladı. Ancak bugün modern anlamda anladığımız kilise evlilik seremonisinin oluşması 14. yüzyıla kadar sürdü. Evliliğin dinsel boyut kazanması ilk defa “iki tarafın da rızası” olması gereksinimini doğurdu. Teoride kadının rızası önemli olmakla birlikte pratikte ailedeki erkekler kadın adına karar veriyorlardı. Ayrıca evliliğin dini boyut kazanması ile birlikte boşanma ihtimali de tamamen ortadan kalktı.
Ortaçağda arzulara ve cinselliğe kötü gözle bakılıyordu. Dinlerin toplumsal hayatta önem kazanması ile birlikte bekaret kavramı da önem kazandı. Meryem, çocuk sahibi olmasına karşın bakire kalması ile bir idoldü. Genelde cinsellik konusunda kadınlardan beklenti “anne” kimlikleri ile yetinmeleriydi. Cinsellik, çocuk sahibi olmak için yapılması gereken utanç verici ve can sıkıcı bir eylemdi. Kadınlara yönelik bu bakış açısı bana bir yerlerden tanıdık geliyor demeden edemeyeceğim 🙁
Yeniçağ Dönemi
Fransız İhtilali’ne kadar süren bu dönemin en önemli olayları; keşif yolculukları, Amerika’nın yeniden keşfi, Çin’de Ming Hanedanlığı, Avrupa’da reform ve bilimin hızlı ilerlemesiydi.
Bu dönemde soylu sınıfta evlilik ve aşk ciddi ve stratejik bir iş olarak görülmeye devam etti. Ancak alt sınıflardan, köylülerden beklenmedik bir atak geldi. Artık alt sınıflar aşka ve çiftler arasında fiziksel çekime önem vermeye başlamışlardı.
Köylüler aşk ve evlilik hayatında devrim yaparak aşk evliliklerini başlattılar. Henüz sınıflar arası evlilikler olmasa da alt sınıflardaki evliliklerde “aşk” ve “tutku” aranır hale geldi. Burjuvanın bu durumu anlaması ve adapte olması bir sonraki çağa denk gelecekti.
Yeniçağ döneminde başta Katolik Kilise’si olmak üzere tüm dini otoriteler cinselliğe ve hazza evlilik dahilinde veya dışında olsun çok kötü bakıyorlardı. Rönesansın gerçekleşmesine karşın, dinlerin cinsel hayata bakışı hiç esnememişti. Evlilik öncesi cinsel ilişki, evlilerin çıplak uyuması ve ilişkiden keyif almaları yasaktı. Ancak alt sınıf aşk evliliği fikrinin mucidi olduğu gibi evlilik öncesi masun flörtler ufak yaramazlıkların da önünü açacaktı.
Bu dönemde; öncekilerden farklı olarak eşcinsellik resmi olarak suç sınıfına girdi. Ortaçağda devlet, eşcinselliği kilisenin takdirine bırakmışken ilk defa İngiltere’de suç ilam edildi. Eşcinsellikle ilgili yerleşen bu kötü algıların değişmesi oldukça uzun zaman alacaktı.
Yakınçağ Dönemi
Fransız Devrimi ve Sanayi Devriminden günümüze kadar süren bu dönemin en akılda kalıcı toplumsal olayları imparatorlukların milli devletlere parçalanması, Dünya savaşları, sömürge yarışları, Amerika’nın bağlımsızlığı oldu. Dünyamız böyle hızlı değişimlerden geçerlen aşk ve tutku algıları da baş döndürücü hızla değişti.
Toplumlar zenginleşip kentleştikçe burjuva sınıfı da onları çok sıkan din temelli ahlak anlayışından rahatsızlığını dile getirmeye başladı. Özellikle 1800’lerin ikinci yarısında evlilik için aşk, aşk için de tutku şart koşulur hale geldi. Zamanın başından beri bastırılan flört ve cinsellik altın yıllarını yaşamaya başladı.
Özellikle ekonomik olarak kadınların özgürleştiği coğrafyalarda kadınlar zamanla “hayır” deme gücünü elde ettiler. Püriten ve Viktoryen ahlaka karşı gelip anlaşmalı evlilikleri ve el alem ne der korkusunu bir kenara attılar. Aşk artık eski çağlardaki gibi korkulan bir tabu değil, insanların yaşamak istediği merak ettiği bir kavram olmuştu.
1900’lerin başında özgürlük rüzgarları “aşk” konusunda eserken 1960’lar itibari ile yönünü “seks”e çevirdi. Pek çok sosyolog 1960’larda seks ve aşkın resmen birbirinden ayrıldığı konusunda hem fikir. Burada kültür, coğrafya ve din farkını hatırlatmak isterim. Ama genel anlamda 2000’lere geldiğimizde bin yıllarca baskı altında tutulan cinselliğin otorite haline gelip aşkı ezip geçtiğini görebiliyoruz.
Peki 2010’larda ideal aşk formülü ne dersek? “Haz veren kalıcı bir aşk” diye cevaplıyor sosyologlar.
